Nije ovo priča o retkim srpskim prijateljima iz devedesetih koji su nas nekritički podržavali. Ovo je priča o jednoj od najteže objašnjivih istorijskih veza između ova dva naroda, o prijateljstvu (ili bratstvu) koje je izdignuto na nivo mita. Mnogo je fragmenata iz istorije koji simbolički povezuju dva naroda koji ne dele neposredni životni prostor, a koje je istorija povela istim putem. O tome govori knjiga Dušana Spasojevića, dugogodišnjeg ambasadora u Atini, „Grčka – rat za nezavisnost, stvaranje države i preporod nacije“
Kada je 2017. godine, u kasno proleće, preminuo Konstantin(os) Micotakis, nekadašnji premijer Grčke, dugogodišnji lider Nove demokratije – i otac današnjeg premijera Kirijakosa Micotakisa koji je tada još bio lider opozicije – na svečanu komemoraciju u Atini su pozvani strani zvaničnici, a sahrana na Kritu, u Micotakisovoj rodnoj Hanji, održana je u najužem krugu porodice i prijatelja.
Napravljen je, međutim, jedan izuzetak. Tih dana je objavljeno da će “na ovoj tužnoj svečanosti, među retkim zvanicama iz političkog života i diplomatije, Srbiju kao specijalni izaslanik njenog predsednika Aleksandra Vučića, predstavljati nekadašnji predsednik Milan Milutinović i sadašnji ambasador Srbije u Grčkoj Dušan Spasojević”.
Pričalo se tih dana da je Kirijakos Micotakis dozvolio da srpski zvaničnici budu jedini stranci kojima će biti dopušteno da prisustvuju sahrani na Kritu. Iz Atine je, tako, krenuo ambasador Spasojević čije su lične veze sa Micotakisom mlađim svakako doprinele ovoj počasti za Srbiju; a iz Beograda bivši predsednik Milutinović, koji je početkom devedesetih, pre nego što je postao šef diplomatije i predsednik republike, bio ambasador u Atini. Bio je to prvi put da kao bivši predsednik ode u jednu državnu misiju.
U Hanji se pročulo da dolazi “bivši predsednik Srbije”. Ambasador Spasojević je na Krit došao sa kapetanom bojnog broda Arsićem, tadašnjim vojnim izaslanikom, koji je, po pravilu službe, bio u beloj svečanoj mornarskoj uniformi. Milutinović je specijalnim avionom iz Beograda sleteo nekoliko sati pre sahrane. Prilazili su mu dečaci i devojčice da mu poljube ruku ili poklone po koji cvet. A kada je srpska delegacija pod policijskom pratnjom stigla do crkve u predgrađu Hanje, videli su starije ljude koji su došli da “pozdrave bivšeg predsednika Srbije”. Najupečatljiviji im je bio oficir kome su prilazili sa pitanjem: “Gde je predsednik?” Ovaj bi im diskretno pokazivao na Milutinovića. Počeli su da uzvikuju i mašu rukama: “To nije predsednik. Nama su rekli da na Krit dolazi bivši predsednik Srbije. A ovo nije ni Milošević, ni Karadžić!”
Posle sahrane, nastavlja se ova priča – a kako smo je čuli, tako je prenosimo – Milutinović je upitao vojnog izaslanika: “Kapetane, šta su vas to pitali ljudi koji su vam prilazili, zašto su svi pominjali Miloševića i Karadžića?” Oficir je odgovorio: “Gospodine predsedniče, svi do jednog su mi rekli da ste vi, posle predsednika Vučića, najveći srpski lider i bolji prijatelj Grčke i Krita i od Miloševića i od Karadžića.”
Teško je, ponekad, razumeti Krićane, posebno onima koji ne razumeju Hercegovce. Teško je razumeti i Grke, posebno onima koji ne razumeju Srbe. Ne, nije ovo priča o retkim srpskim prijateljima iz devedesetih koji su nas nekritički podržavali. Ovo je priča o jednoj od najteže objašnjivih istorijskih veza između ova dva naroda, o prijateljstvu (ili bratstvu) koje je izdignuto na nivo mita.
Za nekoga će to naravno biti priča o prijateljima koji su “voleli našu mračnu stranu”, za neke druge je priča o Srbima i Grcima – Solunski front, Zejtinlik i Plava grobnica. Za nekoga je to možda košarkaška Atina 1995. godine, a za nekoga je to onaj vojnik Stefanos Panajotis koji je blokirao aerodrom (ne, taj čovek nije postojao) ili Marinos Ricudis (da, taj vojnik jeste postojao). Za nekoga su to i oni grčki komunisti koji su se posle Drugog svetskog rata sklanjali “kod Tita” u Vojvodinu posle neuspeha u građanskom ratu… Mnogo je fragmenata iz istorije koji simbolički povezuju dva naroda koji ne dele neposredni životni prostor, ni jezik, možda tek kulturu (i religiju) u najširem smislu – a koje je istorija povela istim putem.
Jovan Ristić je prvi primetio posebnost srpsko-grčke saradnje: “Jer i u politici, kao i u hemiji, ima tela koja se mogu spojiti, a ima i drugih, koja ne mogu; ima ih, koja se privlače, združuju, popunjuju, a ima ih, koja se odbijaju i ruše, i koja će se večito odbijati i rušiti.”
Mnogo toga se zna o savezništvu u balkanskim ratovima, o grčkom moru u Prvom svetskom ratu, ali priča o Srbima i Grcima ide daleko u prošlost. I što se dublje u prošlost zalazi, priča postaje sve slojevitija. Jedno je, međutim, sigurno. Kako je to napisao profesor Darko Tanasković – “Srbi vole, ali ne poznaju Grke”.
Tanasković je to napisao povodom knjige Dušana Spasojevića, dugogodišnjeg ambasadora u Atini, “Grčka – rat za nezavisnost, stvaranje države i preporod nacije” (Čigoja štampa), za koju je Tanasković dodao i da je “do sada jedina celovita studija na srpskom jeziku o najznačajnijem periodu novije grčke istorije” (o postignutom efektu ove knjige možda govori i to što se na proleće očekuje da iz jedne od najvećih atinskih izdavačkih kuća “Kastanjotis” izađe i grčko izdanje).
Ambasador Spasojević je ovom knjigom povodom dva veka od početka “Grčke revolucije” otišao najdalje u pokušaju da naučimo i razumemo narod koji nam je toliko blizak (a koji ne poznajemo). Sama knjiga nije ograničena samo faktografijom pomenutog događaja i usko gledanog perioda, već daje najširu sliku o korenima i prirodi grčkog oslobođenja i formiranja moderne grčke nacije.
A kroz tu priču provlači se i odgovor na pitanje otkud tako bliske veze dvaju naroda koje je jedino vezivala vera – a apsurda li, vera, ili preciznije crkva je više bila potencijalni izvor razdora nego približavanja dvaju naroda.
Grčki rat za nezavisnost od 1821. godine ima toliko toga sličnog i istovetnog sa srpskim ustancima koji su otpočeli nepune dve decenije ranije, a istovremeno ima toliko toga specifičnog.
Kao i kod Srba, prvi organizovani otpor prema Osmanlijama kod Grka će se javiti kroz fenomen hajduka ili u slučaju Grka “klefta”. Rađanje pokreta otpora i kod Srba i kod Grka bilo je, piše Spasojević, izraženo kroz brojne mitove i mesijanska proročanstva o izbavljenju od turskog ropstva. Kod Srba je to Kosovo, a kod Grka?
“Jedan od uvreženih mitova i kod Srba i kod Grka, primerice, bio je mit o poslednjoj bici protiv osvajača i vladaru koji je u toj borbi junački izgubio život. U slučaju Grka, reč je o poslednjem vizantijskom caru Konstantinu XI Dragašu Paleologu, jednako ponosnom na majčino srpsko i očevo grčko prezime, koga su, prema predanju koje se prenosilo sa kolena na koleno, anđeli usred odsudne bitke za odbranu Carigrada uzdigli sa zemlje, pretvorili u mermer i okamenjenog cara sakrili negde duboko u gradske zidine. Sakrili ga da se među žive ponovo vrati kada dođe ’veliki trenutak’ da stane na čelo vojske koja će carski grad osloboditi od nevernika”, piše Spasojević.
Toliko se to verovanje proširilo da je prema nekim izvorima značajan broj bogatih Grka odbijao da kupuje imanja i gradi kuće u Atini, čvrsto verujući da će se grčka prestonica uskoro preseliti u Carigrad.
Dilema Atina ili Carigrad zapravo jeste jedan od važnih slojeva razumevanja savremene grčke nacije, koja je izgrađena na antičkom i vizantijskom nasleđu koje je često bilo teško pomiriti. Postepeno oslobađanje teritorija, kao i u srpskom slučaju, dovelo je do različitih regionalnih podela i drugačijeg viđenja nacije, kao i upisivanje u nacionalni kod “velikih”, najčešće neostvarivih megalomanskih ideja.
Sukobi koje su, uslovno rečeno, Srbi imali sa Grcima u dobu koje je prethodilo ustancima, zasnivali su se na činjenici da je uzak sloj povlašćenih carigradskih Grka “kontrolisao” pravoslavnu crkvu na prostoru Otomanske imperije, ali i ti Fanariotski Grci su dobrim delom bili prokazani među grčkom peloponeskom rajom.
Kad je Zemun bio grčka “kolonija”
Savremena grčka nacija se rađa, kao i većina drugih, u 18. veku. Škole su bile ključna mesta širenja naprednih prosvetiteljskih ideja na Balkanu, a kako navodi Spasojević, od 36 najvažnijih grčkih prosvetitelja tog vremena, 21 je bio učitelj. A u vreme grčke renesanse 1794. godine u Zemunu je osnovana jedna od najvećih škola grčke dijaspore.
“Srpski grad Zemun, kako ga opisuje Janis Papadrijanos, bio je u to doba jedna od ‘najcvetnijih’ grčkih kolonija severozapadnog Balkana. Čitava balkanska privreda, a posebno trgovina, u to vreme nalazila se uglavnom u rukama grčkih trgovaca. Većinu zemunskih Grka činili su vlahofoni koje su Srbi nazivali Cincarima, a Grci zvali Kucovlasima. Od sličnih grčkih škola na teritoriji tadašnje Austrije, zemunska je po broju učenika bila veća čak i od one u Beču. Sa karakterističnim imenom, Stecište grčkih muza i pratećom bibliotekom.”
Na samom početku u školi je predavao čuveni pristalica Rige od Fere, prvomučenika grčke borbe za oslobođenje, Janis Turundža, čiji je brat Teoharis, zajedno sa Rigom, desetak godina ranije pogubljen u Kuli Nebojši. Najpoznatiji učenik Janisa Turundže bio je Sima Milutinović Sarajlija, poznati srpski pesnik, kasnije učitelj Petra II Petrovića Njegoša. Sarajlija je u grčku školu dospeo tako što je prethodno, zajedno sa Dimitrijem Davidovićem, ocem srpske štampe i “autorom” Sretenjskog ustava, zbog čitanja zabranjenih knjiga i pisanja “smelih stihova” izbačen iz gimnazije u Sremskim Karlovcima.
Pored Turundže, u zemunskoj grčkoj školi predavao je i Georgije Zaharijadis – Papazahariju, u Srbiji tog vremena poznat kao Georgije Zaharijević. A jedan od njegovih učenika u grčkoj školi bio je Ilija Garašanin, tvorac “Načertanija”.
Ovaj zanimljivi istorijski krug vraća nas na Rigu od Fere. Ono što definitivno povezuje dva naroda jesu i dve sudbine, dve tragične sudbine. Riga od Fere smatra se “prvomučenikom” grčke borbe za slobodu i nezavisnost čije je “stradanje poslužilo kao snažan simbol i izvor nadahnuća budućim ustanicima”.
Helenizovani Vlah – a njegovo etničko poreklo se ponekad prećutkuje u grčkim izvorima – u Vlaškoj dolazi u dodir sa predstavnicima i zagovornicima prosvetiteljstva, a kako navodi Spasojević, po nekim izvorima najverovatnije i sa slobodnim zidarima.
Posle razočaranja u Rusiju, koje je u slučaju Rige od Fere usledilo posle završetka rusko-turskog rata (1787–1792), on se okreće revolucionarnoj Francuskoj. Postupno, došao je do ideje da grčka nezavisnost treba da bude utemeljena na tadašnjoj francuskoj republici. Pored francuskog prosvetiteljstva, prvi je govorio o nastavku helenizma i uticaju Vizantije na formiranje savremenog helenizma. Riga je na taj način napravio neobičnu sintezu antičkog grada-države, Vizantije i Francuske revolucije.
Kao i za druge istorijske ličnosti sličnih istorijskih gabarita, i za Rigu od Fere ima mnogo neproverenih mitova i legendi. Jedna od njih je da je bio agent francuske službe, za koju je radio tokom boravka u Bukureštu. Tek, smatran je neprijateljem Austrije. Kako Spasojević navodi, “nesumnjivo je da je najvišim krugovima u Beču vladao opsesivni strah od francuske pretnje. Naročito pošto je austrijska monarhija prethodne 1796. godine razotkrila jednu od strane Jakobinaca inspirisanu zaveru na svojoj teritoriji“.
“Reč je, zapravo, o zaveri koja je započeta na inicijativu srpskog profesora prirodnih nauka iz Budimpešte Ignjatija Martinovića. Pod tim utiskom Austrijanci su sumnjali da iza Rige takođe stoji jedna velika zavera, a upravo iz tog razloga austrijski car lično se interesovao i neposredno pratio Rigin slučaj. Daskalakis navodi podatak da su tokom istrage austrijske policijske vlasti identifikovale jednog sedamnaestogodišnjeg Srbina, Filipa Petrovića, kao najmlađeg i jednog od najpristrasnijih pratilaca i saradnika Rige Velestinca… Rigu od Fere Austrijancima je odmah po dolasku u Trst izdao njegov zemljak Grk, Dimitrios Ikonomos Kozanitis. Posebno je zanimljivo da su veći deo, četiri od šest tačaka austrijske optužnice protiv Rige u stvari činila njegova književna dela objavljivana u Beču.”
Austrijska tajna policija ga je iz Trsta prebacila u Beč, gde su mu bili oduzeti svi revolucionarni spisi, a potom su ga zajedno sa drugim zaverenicima parobrodom prebacili u Zemun. Iz Zemuna je Riga od Fere izručen Turcima u okupirani Beograd. Posle mučenja, kojem su on i njegovi saradnici bili izloženi, 24. juna 1798. godine zadavljen je u beogradskoj kuli Nebojša.
Drugi “prvomučenik”, ovaj put sa srpske strane, bio je vožd Karađorđe.
Karađorđe i Grci
Karađorđe Petrović imao je loša iskustva sa Grcima. Ruski izaslanik u ustaničkoj Srbiji Rodofinikin – koji je podržavao vojvode u sukobu sa Voždom – bio je etnički Grk sa Rodosa. Karađorđe nije bio na istim talasnim dužinama ni sa mitropolitom beogradskim Leontijem Lambrosom. Karađorđe se zbližava sa Grcima tek po slomu Prvog srpskog ustanka. U vezu sa “Prijateljskim društvom” dolazi u Moldaviji preko Jorgosa Nikolaosa Olimpiosa (među Srbima poznatiji kao Đorđe Olimpijadis ili kapetan Jorgać).
“Kapetan Jorgać je bio jedan od najistaknutijih lidera vojnog krila grčke tajne revolucionarne organizacije. U blizini Jašija, u kući Konstantinosa Ipsilantisa, nekadašnjeg dragomana Visoke porte, kneza Vlaške i Moldavije i oca potonjih vođa grčkog ustanka Aleksandrosa i Dimitriosa, Karađorđe se tri puta, u tri noćna sastanka, susreo i razgovarao sa Jorgosom Teodorosom Leventisom. Konstantinos Ipsilantis već je kao knez Vlaške u ime Rusije, između 1804. i 1806. godine, održavao tajne veze sa srpskim ustanicima. Njegovi izaslanici prisustvovali su prvoj srpskoj ustaničkoj skupštini aprila 1805. godine održanoj u Ostružnici. U Carigradu se, kako navodi Ranke, jednako držalo da je Ipsilantis bio dobar prijatelj Karađorđu i savetovao mu da ne čini ustupke Turcima.
„U svojoj Istorijskoj studiji o grčkom ustanku Janis Filimon navodi da je upravo Leventis bio taj koji je tokom tri noćna susreta u junu 1817. godine vožda Prvog srpskog ustanka vrbovao i primio u redove grčke tajne organizacije. Filimon, koji je i sam bio zaverenik, dodaje da je jedan drugi član Prijateljskog društva, Peloponežanin Mihail Leonardos, ’koji je uživao zaštitu Rusije’, Karađorđu i njegovom posilnom ’sekretaru’ Naumu obezbedio ruske pasoše sa lažnim imenima i odveo ih do granice sa Srbijom.”
Grčki zaverenici su verovali da bi im Karađorđe bio koristan, da bi izbijanjem ustanka istovremeno u Srbiji i na Peleponezu Turska bila u težoj situaciji. Karađorđe je zaista te 1817. zagovarao istovremeno podizanje ustanka u Srbiji i na Peloponezu. Pojedini istoričari ovaj dogovor Karađorđa i grčkih zaverenika iz juna 1817. godine uzimaju za sklapanje prvog nezvaničnog saveza između savremenih Srba i Grka.
Karađorđe je vrlo brzo ubijen.
Otac grčke nacionalne istorije Konstantinos Paparigopulos Karađorđa je nazvao “neznanim junakom i žrtvom Grčke revolucije”.
Sto godina kasnije, u vreme balkanskih ratova, ostvariće se ideja, u nekim novim istorijskim uslovima i kontekstima, a sa sličnim ciljevima – da se istovremeno protiv Turske dignu Srbi i Grci.
Izvor: Nedeljnik
