Jezuitski red : organizacija i rad

U savremenom naučnom svetu sve se veća pažnja, očigledno, poklanja temama i problemima koji su opšteg karaktera. Takva istraživanja najčešće ciljaju neke konkretne istraživačke probleme ili pitanja, ali se pritom ne zaboravljaju ni krupni naučni zadatci. Takvi poduhvati su uglavnom profesionalne prirode, a kako se nalazimo u epohalnom vremenu istraživanja, takve vrste naučnih priloga ne zaboravljaju ni svoju funkcionalnu stranu, i usmereni su ka tome da budu od praktične koristi savremenoj stvarnosti i životu. Na taj su način do sada obrađeni i izanalizirani gotovo svi istorijski problemi i pitanja, a poslednja istraživanja istih su najčešće samo naučna doterivanja i dopunjavanja već postojećih saznanja. Istorijska nauka je i o problemu reformacije iz 1517. godine do danas iznela sve ono najrelevantnije. To važi i za pitanje kontrareformacije, odnosno za problem Jezuitskog reda, čije je osnivanje, organizaciju i rad svetovna a posebno crkvena istorijograhija na Zapadu obradila iz gotovo svih uglova. To važi i za istorijografiju sa teritorije današnjih Slovenije i Hrvatske, čija je katolička crkva ovim pitanjima poklanjala (a i danas to revnosno čini) dovoljno pažnje. Iz takve aktivnosti proizašli su mnogi manji ili veći naučni prilozi, kako o uticaju reformacije na tamošnju katoličku stvarnost, tako i o ulozi jezuita u tim događaima. Iz nama nepoznatih razloga gore pomenuti problemi nisu imali, nita danas imaju adekvatan tretman u istoriografiji ili teološkoj nauci, pa ni u školskom sistemu svih nivoa današnje Srbije i pravoslavnog sveta. Pitanjem odjeka reformacije i delovanjem Jezuitskog reda uopšte, a posebno na istočno hrišćansku crkvu bavio se (ili se danas bavi) mali broj naučnih radnika ili znatiželjnika. Reformacija Martina Lutera otvorila je jedan veliki problem savremene nauke, a Jezuitski red je i danas moćna verska, prosvetna i politička organizacija, pa je odsustvo ovih pitanja u našoj savremenoj nauci danas u toliko čudnije. Bolji poznavaoci ove problematike odmah će primetiti, da sve gore izneto prvenstveno važi za pitanje Jezuitskog reda, čija organizacija i rad u savremenim uslovima nisu, kako smo već istakli, na tlu Srbije dovoljno naučno tretirani. O delovanju te organizacije katoličke crkve, koja je istu spasila od nesumljive propasti, i koja i danas predstavlja njen moćni način rada, malo zna i intelektualna javnost Srbije, koliko i mladi stručnjaci ili studenti društveno-humanističkih nauka. Srpska pravoslavna crkva je, istina, u listu „Vesnik srpske crkve“, knj. XXXIV, još 1929. godine, objavila prevod rada ruskog autora A. Kolesnikova pod naslovom „Uloga jezuitskog reda u kontrareformaciji“, dok je u Beogradu 1987. godine štampan prevod dela osnivača Jezuitskog reda i njegovog prvog generala Ignasija Lojole „Načela jezuita“. I Izdavačka knjižnica Zorana Stojanovića iz Sremskih Karlovaca je u Novom Sadu, sa štamparijom Jesenski Turk iz Zagreba, ali tek 2002. godine objavila dva toma prevoda knjige francuskog autora Emila Ž. Lenoara, pod naslovom: „Opšta Istorija Protenstanizma“. Značaj ove obimne studije najbolje objašnjava sam autor u uvodnom delu, rečima da „Više od trećine svih hrišćana čine protestanti“, i da „Većina pripadnika velikih nacija koje stoje na čelu međunarodne zajednice, Engleske i njenog Komonvelta, te Sjedinjenih Država, jesu protestanti“. Mnogo ranije (1911) hrvatski crkveni istoričar Da­vor Trstenjak, je štampao svoje značajno delo pod nazivom „Jezuiti“, a isto u Zagrebu njegov kolega G. Bartovele, je 1939. godine objavio svoj naučni prilog pod naslovom „Isusovci“. Sve ove priloge ili naučne monografije zasenilo je dvotomno delo hrvatskog crkvenog istoričara Miroslava Vanina, uređenom i objavljenom, u dve zasebne knjige (toma). Prvi tom objavljen je u Zagrebu pod naslovom: „Isusovci i hrvatski narod“ 1969. godine na 541 strani, dok je drugu knjigu sa istim nazivom odabrani redakcijski odbor publikovao posle skoro 20 godina, dakle, 1987., ali sada na 739 strana. Radi se, kako se vidi, o iscrpnom materijalu koji je do detalja obradio pitanje o širenju jezuitske ideologije i crkve u Hrvatskoj, Dubrovniku i Kotoru. U prvoj knjizi Vanino je ispratio i jezuitske misije u istočnom delu Balkana (Albanija, Kosovo i Metohija, Bugarska i Rununija). U istom delu ovaj vredni profesor crkvene istorije je detaljno opisao delatnost jezuitskih delegata (emisara) u Moldaviji, Poljskoj i Rusiji. Nesumljivo ga je najviše interesovao rad jezuitskih poslanika na tlu ondašnje Rusije, gde je njihov delegat Aleksandar Komulović, po nalogu rimskog pape trebalo da ispita mogućnost za ponovno ujedinjenje zapadne i istočne hrišćanske crkve. Ostali deo ove obimne dvotomne studije Vanino je posvetio osnivanju i radu jezuitskih kolegijuma (zajednica, udruženja) u Zagrebu, Dubrovniku, Rijeci, Varaždinu i Požegi. Običan korisnik (pa i onaj stručniji) s pravom se može pitati koja je svrha naše studije posle ovih tomova i iscrpnog rada Miroslava Vanina, kao i to jeli naš rad samo obična i gruba kompilacija. Odgovaramo, da je prvi deo našeg priloga sastavljen od teksta, kojeg nema u obimnim knjigama pokojnog zagrebačkog crkvenog istoričar, a da je od njega uzet deo teksta o osnivanju i radu Jezuitskog reda na tlu ondašnje Hrvatske, u Dubrovniku i Kotoru. Od Vanina je uzet i dobar deo teksta o jezuitskim misijama na tlu ondašnje Albanije, Kosova i Metohije, u Bugarskoj, Rumuniji, Moldaviji, Poljskoj i Rusiji. Miroslav Vanino se, kako smo već istakli, u svojim obimnim knjigama detaljno bavio i pitanjem rada jezuitskih zajednica (kolegijuma) na tlu ondašnje Hrvatske. Taj problem je, po našem skromnom mišljenju, previše detaljan i duboko stručan i može se koristiti jedino iz originalnog štiva. Naša je želja bila da ovakvim korišćenjem naj­češće tuđeg teksta, uz svu moguću metološku kombinatoriku, široj čitalačkoj publici sa tla Srbije, i posebno studentima istorije, ostalih društvenih nauka ali i svima drugima, damo kratak pregled istorijata o delovanju Jezuitskog reda od njegovog osnivanja pa sve do modernih vremena, na tlu Balkana (u najbližem susedstvu današnje Srbije i na Kosovu i Metohiji), ali i šire u Bugarskoj, Moldaviji, Poljskoj i ondašnjoj Rusiji. Ova studija dalje želi da probudi buduće naučne aktivnosti na istu temu, a jesmo li u tome uspeli neka sude oni kojima je ova publikacija i namenjena. Od mogućih prigovora, da smo u korišćnju tuđeg materijala možda preterali, neka nam odbrana budi to, da ovo činimo iz ciljanih razloga, kao i to da smo sav korišćeni materijal precizno naveli na metodološki dozvoljen način.