U traženju novog

Najrazvijenija strana srpske kulture između 1900. i 1914. bila je književnost, u koju su Rakić i Dučić, Pandurović i Dis, a zatim u prozi Veljko Milićević, Milutin Uskoković i Isidora Seku­lić prvi put uneli moderan duh, potpuno preo­brazivši malu provincijsku literaturu kakva je bila srpska početkom devedesetih godina 19. veka, posle rane smrti Vojislava Ilića. Zato je najveći deo ove knjige posvećen upravo književnosti i načinu na koji su je individualizam i liberalni duh srpske inteligencije tog vrsmena s jedne strane svojim uticajem oblikovali, a s druge dobili u njoj snažan, umetnički uobličen izraz. Prvo poglavlje ove knjige bavi se individuali­zmom u srpskoj kulturi uopšte, najpre u knji­že­vno­sti – koju je još Skerlić krajem ovog ra­zdo­blja ocenio kao individualističku – a zatim u teo­­rijskoj misli, u kojoj su se individualističke i­de­­je javile nešto ranije, u poslednjoj deceniji 19. veka. Drugo poglavlje posvećeno je Srpskom knji­že­vnom glasniku, najboljem časopisu ovog doba, koji je odigrao ključnu ulogu u nastanku moderne srpske književnosti. U izuzetno značajnom tekstu u kojem je odredio programsku orijentaciju časopisa Bogdan Popović je izneo ideju koju su on i Skerlić nazvali „književnim liberalizmom” – stav da srpskoj kulturi ne treba časopis koji će zastupati određen estetički program i stvarati još jednu književnu školu, jer „dobrih i rđavih književnih škola nema… no ima samo dobrih i rđavih pisaca”1 i da stoga srpskoj književnosti samo treba „pomoći da postepeno i sama uđe u ’svetsku književnost’, u koju po darovitosti svojih pisaca zaslužuje da uđe, ali iza koje po nesavršenoj spremi njihovoj danas izostaje” (Popović 1901a: 122). Poslednja dva poglavlja knjige u većoj su meri po­svećena estetičkim, književno-teorijskim i književno-istorijskim pitanjima. Prvo od njih ba­vi se estetičkim idejama i kritičkim pri­n­ci­pi­ma Bogdana Popovića koji je, od svog pristu­pnog predavanja O književnosti (1894) do Ogleda iz književnosti i umetnosti (1914), u nizu radova for­mulisao prvi skup kritičkih principa u srp­skoj književno-teorijskoj misli koji je, s jedne stra­ne, filozofski dobro obrazložen, a s druge strane nam omogućava da damo uverljive i istančane analize književnih dela. Posebno je značajna činjenica da je Popović još 1899. godine, kada se književnost svuda uglavnom posmatrala samo kao izraz svoga doba i svedočanstvo o sredini u kojoj je nastala, nedvosmisleno zastupao ideju autonomije književnog (i uopšte umetničkog) dela, saglašavajući se na taj način pre sa piscima po­put Flobera ili Bodlera nego sa akademskim teorijama Tena, Brintjera ili Lansona. Završno poglavlje knjige, „Modernost i moder­nizam“, identifikuje stilske, žanrovske i mo­­tiv­­ske odlike svojstvene prvim modernim deli­ma srp­ske književnosti, koje se javljaju najpre u po­­eziji, a neku godinu zatim u analognom obliku i u prozi. Ali postojanje tih zajedničkih odlika ne znači da svu raznovrsnost srpske poezije, a pogotovu celokupne književnosti tog vremena treba vešta­čki svoditi na neki književni pravac ili školu. Srp­ska književnost ovog razdoblja bi­la je moderna, ali ne i modernistička: njeni najznačajniji pisci su­više su bili individualisti da bi ih privla­čilo prihvatanje nekog izri­čitog estetičkog programa ili udruživanje u književne grupe.