Džentrifikacija kao socioprostorni fenomen savremenog grada

Proces džentrifikacije predstavlja vidljiv fenomen preobražaja savremenih gradova, koji sažima nekoliko ključnih dimenzija urbane transformacije: restrukturiranje ekonomije, nove modele upravljanja i planiranja u gradovima, ali i promene obrazaca socijalne stratifikacije i promene u životnim stilovima. Restrukturiranje ekonomije na globalnom nivou (nova internacionalna podela rada i deindustrijalizacija gradova, pre svega gradova najrazvijenijih zemalja, ali i najrazvijenijih gradova regionalnih i nacionalnih urbanih sistema manje razvijenih zemalja) podrazumeva porast udela i značaja servisne ekonomije i kulturne industrije i novu ulogu prostora potrošnje u oblikovanju gradova. Novi preduzetnički model upravljanja u gradovima predstavlja napuštanje menadžerskog modela i njegovu zamenu preduzetničkim modelom (Harvi, 2005). U preduzetničkom gradu ostvaruje se partnerstvo javnog sektora sa privatnim sektorom (firmama i investitorima), a u planiranju gradova veću ulogu dobijaju brendiranje prostora i reklamiranje grada kao robe. Promena obrazaca socijalne stratifikacije (porast servisne i kreativne klase) uslovila je diverzifikaciju društvenih vrednosti i manifestaciju različitih životnih stilova u urbanom prostoru. Pojam džentrifikacije prvi put je upotrebila Ruth Glass 1964. godine u sociološkoj studiji London: Aspects of Change. Nakon toga, taj fenomen je teorijski i empirijski dosta proučavan, ali nije uspostavljena teorija džentrifikacije niti je postignuta saglasnost oko definicije ovog pojma. Najjednostavnije džentrifikacija se može definisati kao proces u kojem dolazi do menjanja fizičke strukture (stambenih) objekata, ili njihove namene (ako do tada objekti nisu sadržali stambenu funkciju), na centralnim gradskim lokacijama, koju prati promena socijalnih karakteristika ljudi kojima su ti renovirani ili novi objekti namenjeni. Džentrifikacija se posmatra kao prostorna refleksija ključnih socioekonomskih procesa u savremenom gradu jer ključne društvene promene (postfordizam i postmodernizam) uslovljavaju i oblikuju njeno ispoljavanje. U objašnjenjima procesa džentrifikacije mogu se izdvojiti dva osnovna pristupa: objašnjenja (ponude) koja polaze od strukturnih promena (restrukturiranja urbane ekonomije – kruženja kapitala) koje stvaraju prostor i imovinu pogodnu za džentrifikaciju, i objašnjenja koja polaze od tražnje – delanja (izbora) aktera koji stvaraju ili koriste džentrifikovane prostore. Idealnotipski moguće je razlikovati pionirsku, profitabilnu i posredovanu džentrifikaciju. U pionirskoj džentrifikaciji, akteri su uglavnom umetnici koji adaptiraju radni i životni prostor čime džentrifikuju susedstvo. U slučaju profitabilne džentrifikacije investitori i građevinske firme grade rezidencijalne objekte koji su namenjeni pripadnicima (nove) srednje klase (servisne i/ili kreativne klase), dok u posredovanoj džentrifikaciji proces iniciraju nacionalne ili lokalne vlasti. Namera ove knjige je analiza i sistematizacija teorijskih koncepata koji se koriste u objašnjavanju procesa džentrifikacije, prvenstveno analiza koncepata koji pripadaju opštoj odnosno urbanoj sociologiji. Analizira se način na koji su oni interpretirani, procenjuje se njihova primenjivost u različitim društvenim kontekstima, ali i njihov doprinos razumevanju ovog fenomena. Ciljevi takve analize su da se ukaže da je za razumevanje nastanka fenomena, njegovog širenja, posebno prelaska pionirske u profitabilnu džentrifikaciju neophodno kombinovanje strukturne i akterske perspektive (neomarksističkog i neoveberijanskog pristupa). Zatim, da se pokaže kako se dihotomija struktura-akteri prelama i kroz određivanje socijalnog položaja aktera džentrifikacije (džentrifikatora) u zavisnosti da li se njihov polažaj određuje strukturno (društvenim položajem), ili posredstvom životnog stila, kao oblasti individualnog izbora. Takođe, da se istakne značajan doprinos teorija kapitala (kulturnog, ekonomskog, socijalnog i simboličkog) u proučavanaju fenomena džentrifikacije. Kako je ispitivanje džentrifikacije nepotpuno bez analize socijalnih posledica na nivou susedstva i grada, pri proceni socijalnih efekata fenomena džentrifikacije (homogenizaciji susedstva, privatizaciji i fragmentaciji urbanog prostora) primenjuju se koncepti urbaniteta i socijalne kohezije. Sledeći geografiju džentrifikacije, jedan od ciljeva ove knjige je procenjivanje mogućnosti primene pojmova koji se povezuju sa fenomenom džentrifikacije u svetskim gradovima (fenomen je najizraženiji i najviše istraživan u najrazvijenijim gradovima, posebno u Njujorku i Londonu), kako bi se ukazalo da li neke socioprostorne promene u postsocijalističkim gradovima spadaju u fenomen džentrifikacije. Koncepti su uvek kontekstualizovani jer fenomen ima drugačija ispoljavanja na različitim prostorima i u različitim vremenskim periodima. Knjiga Džentrifikacija kao socioprostorni fenomen savremenog grada se sastoji iz sedam poglavlja. Nakon uvoda u drugom poglavlju Džentrifikacija kao socioprostorna refleksija ključnih socioekonomskih procesa u savremenom gradu, ukazuje se na ključne društvene promene koje uslovljavaju i oblikuju proces džentrifikacije. Osim toga, analiziraju se i bliski pojmovi urbane obnove i urbane revitalizacije. U poglavlju: Dominantni pristupi u objašnjavanju procesa džentrifikacije, džentrifikacija se osvetljava iz perspektive dva osnovna sociološka pristupa: strukturnog, pre svega, neomarksističkog i neoveberijanskog pristupa. U četvrtom poglavlju Matrice socioloških koncepata značajnih za razumevanje fenomena džentrifikacije, analiza fenomena se odvija na dva nivoa: nivo grada – transformacije urbanog prostora i individualni nivo – ponašanje džentrifikatora. U delu Struktura vs akteri analiziraju se mogućnosi primene Lefevrovog shvatanja proizvodnje prostora i Harvijevog simboličkog kapitala na prostorni aspekt fenomena džentrifikacije – grad i susedstvo. Korišćenjem Burdijeove teorije teži se razumevanju ponašanja prvih džentrifikatora (aktera tražnje), koji su značajni za pokretanje džentrifikacije (Ley, 1996, Zukin, 1989). Uloga aktera ponude (Smith, 1996) je, s druge strane, ključna za širenje procesa i nastanak profitabilne džentrifikacije. U poglavlju Klasa vs životni stil problematizuju se klasno/slojna pozicija džentrifikatora i povezanost džentrifikacije sa klasnim konstituisanjem. Zatim se, dominantno iz burdijeovske perspektive, analizira životni stil džentrifikatora. Nakon toga, u poglavlju Teorije kapitala – kulturni, ekonomski, socijalni i simbolički kapital, razmatraju se mogućnosti primene teorija kapitala (kulturnog, ekonomskog, socijalnog i simboličkog) na različite aspekte džentrifikacije. U četvrtom delu ovog poglavlja Urbanitet grada i džentrifikacija, ispituju se socijalne posledice fenomena džentrifikacije na prostor susedstva i grada, kao i povezanost džentrifikacije sa komercijalizacijom, privatizacijom i fragmentacijom gradskog prostora. U sledećem poglavlju: Diverzifikacija fenomena džentrifikacije, analiza se pomera na kontekstualnu ravan, i bavi se složenošću džentrifikacije kao globalnog i lokalnog fenomena u pogledu dve dimenzije: vremenske (faze kroz koje prolazi proces džentrifikacije) i prostorne (osobenosti procesa u gradovima različitog nivoa razvijenosti). U šestom odeljku Džentrifikacija u postsocijalističkim gradovima otvara se pitanje o specifičnosti džentrifikacije u postsocijalističkim gradovima. Namera ovog poglavlja jeste dalje određenje fenomena džentrifikacije, u pogledu neophodnih i dovoljnih uslova da se neke socioprostorne promene smatraju džentrifikacijom, posebno imajući u vidu specifičnost socioprostorne transformacije postsocijalističkih gradova. U ovom poglavlju analiza se spušta na najkonkretniji empirijski nivo, i zasniva na analizi dostupnih podataka (iz različitih izvora: statistički podaci, empirijska istraživanja, i sl.). U zaključku se sumiraju osnovni nalazi sprovedene analize.